Vertrouwen en de Narratieve Identiteit

Tijdens de kerstdagen kwam ik een intrigerend artikel tegen dat refereerde aan Paul Ricoeur. Deze invloedrijke filosoof heeft zich zijn leven lang beziggehouden met cruciale vragen over ethiek en de verantwoordelijkheid voor onze acties. Als humanist voelde ik een sterke drang om me verder te verdiepen in zijn gedachtegoed. Hoewel dit artikel slechts een bescheiden poging is om zijn omvangrijke werk te belichten, beschouw ik het als een eerste stap in de verkenning van zijn filosofie.

Paul Ricoeur, een invloedrijke filosoof van de twintigste eeuw, heeft een intellectuele nalatenschap achtergelaten die diep verweven is met de vragen rond ethiek en identiteit. Zijn werk, dat het grootste deel van de twintigste eeuw omspant, blijft van cruciaal belang voor het begrijpen van de complexiteit van het menselijk bestaan.

De essentie van identiteit

Ricoeur was gefascineerd door hoe individuen hun identiteit vormen in relatie tot anderen en de wereld. Zijn beroemde uitspraak, “Etre reconnu, si cela arrive jamais, serait pour chacun recevoir l’assurance plénière de son identité à la faveur de la reconnaissance par autrui de son empire de capacités”, onderstreept het belang van wederzijdse erkenning in de vorming van onze identiteit. Hij zag de mens niet alleen als een geïsoleerd wezen, maar als een entiteit diep verankerd in een netwerk van relaties en culturele, historische en sociale contexten.

Narrativiteit als venster op het zelf

In zijn boek ‘Temps et Récit‘ ontvouwt hij zijn ideeën over narrativiteit: hoe kun je verhalen over jezelf ontwikkelen en hoe kun je daaraan je identiteit ontlenen? Via het verhaal kun je afstand nemen van je leven en van je handelen. Door de ruimte van die afstand, kun je over je leven nadenken en er verantwoordelijkheid voor nemen.

Ricoeur benadrukte de rol van verhalen en narratieven als middelen om identiteit te construeren. Zijn filosofische benadering, die de grenzen van disciplines zoals geschiedenis, sociologie en linguïstiek overstijgt, biedt een raamwerk om te begrijpen hoe onze interacties met anderen onze perceptie van onszelf vormen. Zijn interesse in de erkenning door anderen als fundamenteel voor onze identiteit weerspiegelt zijn diepe betrokkenheid bij de dynamiek van het zelf en de ander.

Een leven vol uitdagingen en reflectie

Ricoeur was wees. Zijn moeder overleed toen hij nog geen twee jaar oud was, en zijn vader sneuvelde in 1915 tijdens de  Slag bij de Marne. Hij werd vervolgens door zijn tantes opgevoed. Zijn zus stierf aan tuberculose. Hoewel hij, omdat hij eigenlijk pacifist was, pas na hevige twijfel in dienst was getreden, heeft hij tijdens de Tweede Wereldoorlog vijf jaar in Duitsland gevangen gezeten. Zijn zoon pleegde zelfmoord, door zich in Parijs van de derde verdieping te storten. Daar had hij enorme schuldgevoelens over. Op het laatst van zijn leven was hij afgetakeld. Hij had een oog verloren aan de trombose, lezen was moeilijk, en hij was bang voor de dood: “j’ai peur de la peur”, zei hij.

Ricoeurs persoonlijke leven, gekenmerkt door tragedies zoals de dood van dierbaren en ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog, vormde de achtergrond voor zijn filosofische onderzoekingen. Zijn benadering van filosofie, als een diep verbonden onderneming met de realiteiten van het menselijk bestaan, maakt zijn werk bijzonder toegankelijk en relevant.

Verzoening en integratie in filosofie

Ricoeur stond bekend om zijn pogingen om verschillende filosofische opvattingen te verzoenen, waarbij hij standpunten van diverse denkers zoals Foucault, Deleuze, Derrida, Levinas en de neurowetenschappen integreerde. Hij was een meester in het creëren van een oecumene in de filosofie, een kracht die ook zijn zwakte kon zijn, omdat hij hierdoor misschien geen sterke eigen gedachte naar voren kon drukken.

De filosofie van hoop en narrativiteit

Ricoeur wordt vaak herinnerd als een filosoof van hoop en vertrouwen, ondanks of misschien juist vanwege de persoonlijke uitdagingen waarmee hij geconfronteerd werd. Zijn werk rond het ‘cogito blessé’ (gekwetst bewustzijn) en het idee van verhalen als middel voor zelfreflectie en -correctie blijft een belangrijk onderdeel van zijn filosofische erfenis.

Een blijvende impact

Ricoeurs nalatenschap is er een van diepgaande inzichten in de menselijke identiteit en ethiek. Zijn levenslange toewijding aan het verkennen van de complexiteit van het zelf binnen de context van een gedeelde wereld, biedt een uniek perspectief op de fundamentele vragen van het menselijk bestaan. Zijn werk blijft een bron van inspiratie en reflectie voor iedereen die geïnteresseerd is in filosofie, ethiek en de dynamiek van het menselijk zelf.

Inspiratie: artikel van Meike Oosterwijk in Filosofie Magazine in 2005, een artikel Een filosoof zonder grenzen (M. van Nieuwenborgh) in De Standaard, 23 mei 2005 maar vooral een serie van de Universiteit van Chicago https://www.youtube.com/watch?v=nNnb5iBlByQ&list=PL2vmKVVgheXi5ZoG-Q7xHjm91m5Cb5dlJ