Verantwoordelijkheid volgens Levinas
Onlangs gaf ik een korte webinar over het gedachtegoed van Emmanuel Levinas. Het onderwerp verantwoordelijkheid zorgde voor een levendige discussie en leidde tot diversevragen vanuit het publiek. Het is begrijpelijk dat er zoveel vragen waren, want Levinas’ benadering van verantwoordelijkheid wijkt sterk af van de manier waarop we dit begrip normaal gesproken zien.
In onze dagelijkse gesprekken over verantwoordelijkheid denken we vaak aan bewuste keuzes en wederzijdse verplichtingen: we voelen ons verantwoordelijk voor iets of iemand op basis van afspraken, verwachtingen of onze eigen beslissingen. Maar voor Levinas ligt de nadruk heel ergens anders. Hij stelt dat verantwoordelijkheid begint bij de ontmoeting met de Ander – de Ander die we in het dagelijkse leven tegenkomen en wiens aanwezigheid ons direct raakt. Deze ontmoeting roept ons op tot zorg en aandacht, nog voordat we daar bewust over nadenken.
Tijdens het webinar kwamen er veel vragen naar voren over wat verantwoordelijkheid volgens Levinas nu precies betekent. Hoe kunnen we het zien als iets dat ons overkomt, en wat houdt die ‘oneindige verantwoordelijkheid’ precies in? In dit blog wil ik enkele van de belangrijkste vragen verduidelijken en meer inzicht geven in Levinas’ radicale visie op verantwoordelijkheid.
Verantwoordelijkheid bij Levinas – Wat is het precies?
Bij Levinas begint verantwoordelijkheid niet bij jezelf, zoals we vaak denken. Normaal gesproken gaat verantwoordelijkheid over wat wij kiezen of waartoe we ons verplicht voelen. Maar Levinas ziet het anders: hij beschouwt verantwoordelijkheid als iets dat ons overkomt in de ontmoeting met een Ander. Het is geen keuze, maar een verplichting die ontstaat wanneer we de Ander ontmoeten en diens kwetsbaarheid zien.
De Ander roept ons op
Voor Levinas is elke ontmoeting met een Ander een ethische gebeurtenis. Wanneer we iemand anders écht zien – wanneer we het gezicht van die persoon zien – worden we geconfronteerd met hun menselijkheid en kwetsbaarheid. Deze kwetsbaarheid roept ons op om te zorgen voor de Ander. Dit gebeurt al voordat we er bewust over nadenken. Het is een soort directe, bijna lichamelijke reactie. Levinas noemt dit de kern van ethiek: we worden geraakt door de Ander, en dat creëert een onontkoombare verantwoordelijkheid.
Oneindige verantwoordelijkheid
Wat Levinas’ visie op verantwoordelijkheid uniek maakt, is dat hij het ziet als oneindig. Dit betekent dat er geen einde is aan onze verantwoordelijkheid voor de Ander. Zelfs als we iets voor iemand hebben gedaan, blijft de plicht bestaan om te blijven zorgen. Verantwoordelijkheid is bij Levinas dus niet iets wat we kunnen vervullen en vervolgens loslaten – het is een permanente oproep die voortkomt uit ons mens-zijn.
Geen wederkerigheid
Een andere belangrijke eigenschap van verantwoordelijkheid bij Levinas is dat het niet gebaseerd is op wederkerigheid. Waar we vaak denken: “Ik zorg voor jou, en jij zorgt voor mij”, stelt Levinas dat echte verantwoordelijkheid niets terug verwacht. Het is een eenzijdige verplichting: we zorgen voor de Ander, ongeacht wat we ervoor terugkrijgen.
Vrijheid en verantwoordelijkheid
In tegenstelling tot wat we vaak denken, dat vrijheid betekent dat we kunnen doen wat we willen, ziet Levinas vrijheid als iets dat pas echt ontstaat door de verantwoordelijkheid voor de Ander te accepteren. Vrijheid betekent in zijn visie niet dat we los van anderen staan, maar juist dat we echt vrij zijn als we ons verbonden voelen met de zorg voor de Ander.
Wat betekent dit voor ons dagelijks leven?
In het dagelijks leven betekent verantwoordelijkheid bij Levinas dat we ons openstellen voor anderen en hun behoeften. Wanneer we iemand zien die hulp nodig heeft, worden we direct geraakt door hun situatie. Dit gevoel, dat vaak nog komt vóórdat we nadenken over wat we moeten doen, is wat Levinas bedoelt met ethische verantwoordelijkheid. Het gaat erom dat we ons bewust zijn van de Ander en dat we onszelf afvragen: hoe kan ik zorgen voor de Ander, zonder iets terug te verwachten?
Verantwoordelijkheid volgens Levinas gaat veel verder dan een bewuste keuze of morele plicht. Het is een fundamentele, oneindige roeping die voortkomt uit onze ontmoetingen met anderen. Het is de manier waarop we echt menselijk zijn, en het vraagt van ons om altijd zorg te dragen voor de Ander, zelfs als daar geen beloning tegenover staat. Levinas nodigt ons uit om dit in ons dagelijks leven toe te passen door ons open te stellen voor de kwetsbaarheid van anderen en onze verantwoordelijkheid daarvoor te erkennen.
