De Identiteitsval van Yascha Mounk: een kritische blik op wokeness en identiteitspolitiek

Deze zomer lees ik “De Identiteitsval” van Yascha Mounk, een boek dat de opkomst en invloed van identitaire politiek, ook wel bekend als ‘wokeness’, onderzoekt. Het werd mij aangeraden door een goede vriend van mij die vond dat het zeer inzichtgevend was. Hoewel het boek een sterke focus heeft op de Amerikaanse context, zijn er zeker parallellen te trekken met de situatie in Nederland. Het boek stelt dat de aanhangers van deze ideologie, die zichzelf vaak ‘woke’ noemen, zo geobsedeerd zijn door hun eigen gelijk dat ze onbedoeld het (extreem)rechtse kamp versterken en contraproductief werken. Mounk noemt deze valkuil de “identiteitsval” en doet een voorstel om hieraan te ontsnappen voordat de val dichtklapt.

Identiteitssynthese

Yascha Mounk introduceert de term ‘identiteitssynthese’ om de huidige trend van identitaire politiek te beschrijven. Hoewel termen als identiteitspolitiek en ‘wokeness’ vaak worden gebruikt, zijn deze volgens Mounk omstreden en onvoldoende om het fenomeen volledig te vangen. De identiteitssynthese is volgens hem een samensmelting van verschillende ideologische stromingen die identiteit als het centrale thema van politiek en sociale interacties beschouwen.

Mounk is kritisch over deze ideologie en onderzoekt in zijn boek de oorsprong, opmars, tekortkomingen en mogelijke alternatieven voor de identiteitssynthese. Hij ziet de focus op identiteit als problematisch, omdat het leidt tot polarisatie en verdeeldheid in plaats van de beoogde gelijkwaardigheid en inclusie.

De oorsprong van de identiteitssynthese

De oorsprong van de identiteitssynthese is terug te voeren op de postmoderne filosofen zoals Michel Foucault, wiens werk sterk beïnvloedde hoe we denken over macht en identiteit. Deze denkers betoogden dat macht niet alleen werkt via instituten zoals de staat, maar ook door culturele normen en waarden die bepaalde groepen bevoordelen ten koste van anderen. Dit leidde tot een hernieuwde focus op de ervaringen en posities van gemarginaliseerde groepen.

Na de juridische successen van de burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten, die niet direct leidden tot substantiële maatschappelijke veranderingen, verschoof de nadruk van gelijkheid naar de erkenning van verschillen. Dit werd gezien als noodzakelijk om de positie van onderdrukte minderheden te verbeteren. Zo ontstond een denkwijze waarin identiteit centraal staat en waarin het benadrukken van verschillen werd gezien als een manier om sociale rechtvaardigheid te bevorderen.

De opmars van de identiteitssynthese

De hernieuwde aandacht voor de ervaringen van gemarginaliseerde groepen leidde tot significante veranderingen, met name in de academische wereld. Universiteiten introduceerden nieuwe vakgebieden zoals genderstudies, African American studies en Latino studies, die allemaal de nadruk legden op de unieke ervaringen van deze groepen.

De opkomst van sociale media versnelde deze ontwikkeling, doordat jongeren werden aangespoord om zich te identificeren op basis van hun etnische, seksuele of genderidentiteit. Hierdoor werd de identiteitssynthese gemeengoed, niet alleen binnen de academische wereld, maar ook in het bedrijfsleven en de politiek. Mounk beschrijft hoe deze ideologie, ooit beperkt tot de marge, nu doordringt in de heersende normen en idealen van de samenleving.

De tekortkomingen van de identiteitssynthese

Mounk is echter kritisch over de effecten van de identiteitssynthese. Volgens hem schiet deze ideologie tekort als oplossing voor rassendiscriminatie en andere vormen van onrecht. In plaats van een gezonde ‘cultuur van kritiek’ heeft de identiteitssynthese geleid tot een ‘cancelcultuur’, waarin zelfcensuur de norm is geworden. Films, boeken en andere media worden verwijderd of gecensureerd als ze door bepaalde groepen als aanstootgevend worden ervaren, wat volgens Mounk een bedreiging vormt voor de vrijheid van meningsuiting.

Daarnaast wijst hij op de contraproductieve gevolgen van een overmatige focus op groepsidentiteit. Door mensen te reduceren tot hun etnische of andere identiteitskenmerken, wordt het moeilijker om een gevoel van gedeelde menselijkheid te behouden. Dit leidt tot groeiende polarisatie en een steeds diepere kloof tussen verschillende groepen in de samenleving.

Het liberale alternatief: Universalisme

Als oplossing voor de problemen die hij ziet in de identiteitssynthese, stelt Mounk een terugkeer naar het universalisme voor. Universalisme richt zich op gedeelde waarden en principes die voor iedereen gelden, ongeacht hun identiteit. Volgens Mounk biedt deze benadering de beste kans om uit de identiteitsval te ontsnappen en een rechtvaardigere samenleving te creëren.

Mounk pleit voor een filosofisch liberalisme waarin collectieve zelfbeschikking, individuele vrijheid en politieke gelijkwaardigheid centraal staan. In plaats van het uitvergroten van verschillen, moeten we ons richten op wat ons als mensen bindt. Dit betekent niet dat we de unieke ervaringen van minderheden negeren, maar wel dat we ze plaatsen binnen een bredere context van gedeelde waarden en doelen.

De identiteitsval in Nederland

Hoewel Mounk’s boek sterk is gericht op de Verenigde Staten, zijn de invloeden van de identiteitssynthese ook in Nederland merkbaar. De ideologie van groepsidentiteit is in Nederland misschien minder pregnant aanwezig, maar de invloeden ervan zijn niettemin voelbaar in het maatschappelijk debat. Ook hier staat de vrijheid van meningsuiting onder druk, en is er sprake van zelfcensuur in media en andere culturele instellingen.

De invloed van de identiteitssynthese is te zien in de manier waarop discussies over racisme, discriminatie en inclusie worden gevoerd. Net als in de Verenigde Staten is er in Nederland een groeiende focus op de unieke ervaringen van verschillende identiteitsgroepen, wat leidt tot een toenemende fragmentatie van het publieke debat.

Kritische reflectie

Hoewel Mounk’s analyse scherp en uitgebreid is, zijn er ook kritische kanttekeningen te plaatsen bij zijn werk. Hij richt zich vooral op de negatieve aspecten van de identiteitssynthese en besteedt weinig aandacht aan de positieve effecten ervan. Zo heeft de focus op identiteit er ook toe geleid dat voorheen ongeziene of onderdrukte verhalen en ervaringen meer zichtbaarheid hebben gekregen. Dit heeft bijgedragen aan een diversere en inclusievere samenleving, waarin meer ruimte is voor verschillende perspectieven.

Daarnaast is het de vraag of de invloed van de identiteitssynthese echt zo bedreigend is als Mounk doet voorkomen. Hoewel er zeker problemen zijn met polarisatie en cancelcultuur, zijn er ook veel voorbeelden van een samenleving die steeds diverser wordt en waar meer aandacht is voor rechtvaardigheid en gelijkheid. Dit suggereert dat er wellicht een middenweg is tussen het radicale universalisme dat Mounk voorstaat en de identiteitssynthese die hij bekritiseert.

“De Identiteitsval” biedt een belangrijk en provocerend perspectief op de uitdagingen van onze tijd. Mounk’s pleidooi voor universalisme als alternatief voor de identiteitssynthese is een waardevolle bijdrage aan het debat over de toekomst van onze samenleving. Tegelijkertijd is het belangrijk om de beperkingen van zijn analyse te erkennen en te blijven zoeken naar manieren om rechtvaardigheid en gelijkheid te bevorderen zonder te vervallen in polarisatie en verdeeldheid.

Voor degenen die geïnteresseerd zijn in de discussie over identiteitspolitiek en de toekomst van de liberale democratie, biedt dit boek een diepgaande en soms controversiële analyse. Mounk’s werk is niet alleen relevant voor de Amerikaanse context, maar ook voor Nederland, waar de invloeden van de identiteitssynthese steeds duidelijker voelbaar worden.

Als je meer wilt lezen over de ideeën van Yascha Mounk en de bredere discussie over identitaire politiek, zijn er verschillende bronnen beschikbaar:

1. Yascha Mounk’s eigen artikelen en essays: Mounk publiceert regelmatig over deze onderwerpen in tijdschriften zoals The Atlantic.
2. Podcast en interviews: Mounk bespreekt zijn ideeën ook in podcasts zoals The Good Fight, waar hij in gesprek gaat met verschillende experts.