Je eigen instrument

Er zijn weinig woorden die zo vaak gebruikt en zo weinig onderzocht worden als het woord ‘luisteren’. Iedereen doet het, iedereen heeft er een beeld bij. Maar wat betekent luisteren eigenlijk als professioneel handelen? Wat vraagt het als je het centraal stelt in je werk, in je relaties, in je rol?

Na zestien jaar werken met, in en rond luisteren, merk ik hoe het thema eerder complexer dan eenvoudiger is geworden. Niet omdat het mysterieus is, maar omdat er steeds meer gelaagdheid voelbaar wordt. En omdat ik in mijn werk telkens weer tegenkom hoezeer luisteren beïnvloed wordt door alles wat niet gezegd wordt.

De psychoanalyticus en leiderschapsdenker Manfred Kets de Vries schreef daarover een essay dat mij aan het denken zette: Using Yourself as an Instrument. Hij beschrijft luisteren als een manier van zijn waarbij je jezelf bewust inzet als deel van de waarneming.

“Much of what really matters—our thoughts, motives, moods—rarely presents itself so clearly. Much of it hums below the surface, harder to see, easier to feel.”
— Kets de Vries, 2023

Dat sluit aan bij wat ik ervaar in mijn werk. De woorden vormen slechts één laag. De werkelijke uitwisseling vindt plaats in toon, ritme, pauzes, blik en lichaam. En ja, ook in jezelf, als luisteraar.

Luisteren vraagt zelfbewustzijn, niet zelfgerichtheid

Wat ik niet geleerd heb in boeken, maar in de praktijk, is dat je als luisterprofessional jezelf nooit kunt uitschakelen. Je doet altijd mee. Niet als hoofdpersoon, maar als instrument.

Dat vraagt zelfbewustzijn. Niet om jezelf in het midden te zetten, maar om te kunnen onderscheiden: wat is van mij? Wat is van de ander? En wat ontstaat in het tussenveld?

Kets de Vries noemt dit treffend:

“You must use yourself as an instrument — and like any instrument, that requires regular tuning.”

Voor mij betekent dat: reflectie is geen luxe. Het is onderhoud. En onderhoud is onderdeel van vakmanschap.

Gevoelens als signaal, niet als waarheid

In gesprekken voel je soms dingen zonder duidelijke aanleiding. Een lichte irritatie. Een plotselinge vermoeidheid. Een neiging om iets op te lossen. Ik heb geleerd die signalen niet direct te volgen, maar ook niet te negeren.

Kets introduceert het concept projective identification. Het idee dat iemand onbewust gevoelens bij jou kan activeren die hij of zij zelf niet kan hanteren.

“One person has feelings they’d rather not own. So instead of saying, ‘I feel anxious,’ the person might evoke that anxiety in the person they’re interacting with.”

Ik herken dat. En het vraagt oefening om daar bij stil te blijven in plaats van te gaan handelen. Om iets ongemakkelijks te verdragen, zonder het te moeten verklaren.

Dat is niet makkelijk, maar wel noodzakelijk. Zeker als je professioneel wilt werken met gesprekken waarin betekenis centraal staat.

We luisteren nooit alleen in het nu

In de dynamiek van gesprekken speelt het verleden altijd mee. Bij de ander, én bij jezelf. Kets noemt dat transference en countertransference ; processen waarin oude relatiescripts onbewust worden herhaald in het nu.

“Familiar ghosts from childhood begin to hover.”
“You’re now reading from your own script.”

Ik ben me ervan bewust dat ik, hoe ervaren ik wellicht ook ben, nog steeds geraakt kan worden in oude patronen, herinneringen, waarden. Wat ik heb geleerd, is niet om dat te voorkomen, maar om het sneller te herkennen. En om het niet automatisch onderdeel van het gesprek te laten worden.

Dat vraagt oprechte interesse. Niet alleen in de Ander, maar ook in jezelf.

Dubbel luisteren als professionele praktijk

Een ander interessant inzicht uit het essay vond ik deze:

“One ear for the words. One for the feelings.”

Soms hoor je iets dat nog geen naam heeft maar wel richting geeft. Voor mij is dat geen zweverigheid. Het is precies het tegenovergestelde: het is aandachtig aanwezig blijven, ook in wat nog niet af is. Ook in wat niet logisch is. Ook in wat zich aandient, zonder uitnodiging.

Luisteren als ambacht

Ik weet inmiddels al lang dat luisteren zich niet laat vangen in een methode. Het is werk dat plaatsvindt op meerdere lagen tegelijk. En het vraagt van mij iets wat ik niet uit het oog wil verliezen: bereidheid om te blijven onderzoeken.

“Feelings stirred up in us by others must be examined, sifted, and sorted to determine what truly belongs to whom.”
— Kets de Vries, 2023

Na zestien jaar voel ik me geen beginner, maar ik voel me ook niet klaar. De vragen zijn anders geworden. Dieper. Langzamer. Maar nog altijd richtinggevend.

Want als je jezelf serieus neemt als instrument, dan is stemmen nooit een eenmalige handeling. Dan wordt het onderdeel van hoe je werkt.

Bron
Kets de Vries, M. F. R. (2023). Using Yourself as an Instrument.
https://medium.com/@manfred.ketsdevries_62226/using-yourself-as-an-instrument-62e42afe5725

Kunst: Deep Listening – Laura Moriarty (2022)