Een bloederig meesterwerk

Recent kwam ik onderstaand schilderij tegen op internet. Ik vond het een bloederig schilderij maar het raakte mij ook. Ik ging op zoek naar de maker en de achtergrond van het schilderij.

Thomas Eakins (1844-1916) was nog een jonge kunstenaar toen hij “The Gross Clinic” voltooide. “The Gross Clinic” maakt de chirurg tot het middelpunt van het schilderij. De kunstenaar dompelt ons onder in de bloederige realiteit van de operatiekamer en schildert in een openhartige, voor mij bijna meedogenloze stijl, de feiten van ziekte en genezing op de voorgrond.

Critici waren vernietigend toen het voor het eerst werd tentoongesteld, en Eakins moest het voor een schijntje verkopen. Nu wordt “The Gross Clinic” gezien als een van de belangrijkste schilderijen in de Amerikaanse kunstgeschiedenis. Ik ben het schilderij eens goed gaan bekijken; detail voor detail.

Wat zie ik?

Kijk eerst naar de hoofdpersoon, Samuel Gross: chirurg, opvoeder en auteur van het toonaangevende medische handboek van die tijd. Zie je hoe hij leunt, bijna als een kapitein op een woelige zee? En let op wat hij draagt: een zware, met bloed aangekoekte geklede jas.

Zijn hoofd is gekroond met een soort halo van geknikt wit haar. Bekijk het harde contrast tussen het haar en de ruimte achter hem. Hij baadt in de verlichting van wat een dakraam zou kunnen zijn. Hij lijkt een baken van kennis in het donkere theater.

In zijn rechterhand rust een scalpel, die hij in de aanslag houdt, ook al heeft hij wat afstand van de operatie en kijkt hij niet eens naar de patient. Gross heeft het instrument als een penseel vast. Chirurgie net als kunst.

Hij draagt geen handschoenen. Het bloed bevlekt zijn vlezige vingers. Als je goed naar het schilderij kijkt en het beeld vergroot, kun zien hoe het zelfs in het nagelbed van zijn rechterduim sijpelt.

Maar dit is natuurlijk geen bloed; het is rode verf. Het realisme van Eakins heeft het onderscheid tussen vlees en verf teruggebracht tot bijna niets. Het geschilderde lichaam met pijn wordt zo onmiddellijk een echte vleeswond.

Mijn blik wordt snel getrokken van de heroïsche dokter naar het lichaam op tafel: gezichtsloos, hulpeloos met stromend bloed. Man of vrouw, oud of jong? Ik kan het niet zeggen – Eakins heeft een vreemde leegte in het hart van het schilderij aangebracht rondom deze persoon. Het gezicht is verduisterd onder een met ether doordrenkte doek denk ik.

Ik zie dezelfde zorgvuldige verfstreken van de nagelbedden van de hoofdassistent van Gross. En bloed heeft ook vlekken achtergelaten op de witte mouw en grijze jas van een andere assistent, die de klem vasthoudt die de wond blootlegt.

De patiënt lijdt waarschijnlijk aan een geïnfecteerd dijbeen, een aandoening die in het 19e-eeuw veel voorkwam. In die tijd hakten artsen vaak gewoon de aangetaste ledemaat af. Gross geeft het publiek de les over hoe necrotisch bot kan worden geëxtraheerd. Dat was nieuw en zou dus een einde maken aan de oude wijze van chirurgisch ingrijpen. Met een beetje geduld en enkele precieze excisies kon amputatie worden voorkomen. En voor Eakins, die zijn naam op de operatietafel zette, was deze precisie een deugd die zowel wetenschap als kunst gemeen hebben.

Het ziet er misschien pijnlijk uit. Maar er zit voor mij iets groots in de nauwkeurigheid waarin het is geschilderd. Je zou hierin de vooruitgang van de chirurgie kunenn zien.

Eén vrouw

Naast Gross zit de enige vrouw in het amfitheater. Ze draagt ​​een zwarte jurk/mantel met een gesteven kraag, maar ze heeft haar gezicht voor ons afgeschermd met haar arm. Ik kan haar leeftijd niet zeggen en ook niet hoe zij zich verhoudt tot de patient. Zij zou de moeder kunnen zijn, maar ook de vrouw. Dit is niet onwaarschijnlijk; in de 19e eeuw moesten familieleden meewerken aan operaties en instemmen met de meest gruwelijke interventies die genomen werden bij hun dierbaren.

Je kunt raden wat Eakins bedoelde door haar hier op te nemen: De vrouwelijke emoties, in contrast met de mannelijke verlichting van Gross. Deze stereotypering zorgt bij mij voor een diepe zucht in 2021.

Eakins moedigde zijn kunststudenten aan om dissecties bij te wonen. Hij liet ze ook naakt poseren, in gemengd gezelschap. Het zou hem zijn academische post kosten.

Schokkend

Maar wat schokte mensen toen aan dit schilderij? Het was niet het naakte lichaam: overal in de musea was dat te zien. Het probleem was zijn realisme. Hij had de schilderkunst in de arena van het hedendaagse leven gebracht. Het vlees was aan het etteren. De verf was zelf bloed voor de kijker.

Het was één ding om studies te maken op basis van medische observatie – en ook op basis van fotografie, een nieuwe technologie waar Eakins door geobsedeerd was. Maar om die studies direct in kunst te vertalen, zonder opsmuk, dat was schokkend voor die tijd.

Potloden

In ‘The Gross Clinic’ zijn vier scherpe voorwerpen in gebruik: twee scalpels en twee potloden.

Een potlood is van de stenograaf. Hij schrijft waarschijnlijk Gross les op. Het andere potlood is moeilijker te zien. Het is aan de uiterste rechterrand van het schilderij, in de hand van een van de toeschouwers, zittend in de schaduw. De man kijkt neer op het bloederige tafereel. Hij zal niet terugdeinzen want het is Eakins: man, begin dertiger, met een volle dikke haardos. Zijn ogen lijken op Gross gericht. Zijn potlood is een bijna replica van het scalpel van Gross.

Kritiek

Het schilderij werd aangeboden voor de Centennial Exhibition in Philadelphia in 1876, maar werd afgewezen door de selectiecommissie. Toen het uiteindelijk werd tentoongesteld in Ward One van het US Army Post Hospital, schreef een criticus van de New York Tribune dat het:

…one of the most powerful, horrible, yet fascinating pictures that has been painted anywhere in this century…but the more one praises it, the more one must condemn its admission to a gallery where men and women of weak nerves must be compelled to look at it, for not to look at it is impossible.

Inspiratie:  Gabriel Gianordoli

Bovenste schilderij: Esteves De Cooman