De leer van het interpreteren

Met een leven lang leren, volg ik tien weken lang filosofiecolleges over de twintigste eeuw. Vandaag geniet ik van een geweldig filosofie college over Hans-Georg Gadamer.

“Het zou kunnen dat de ander gelijk heeft”.

Betekenis

Gadamers filosofie is gecentreerd rond het omgaan van de mens met betekenis. De mens is een wezen met logos. Dit wil zeggen dat de mens betekenissen verstaat en te verstaan geeft. Alleen is betekenis nooit in een definitieve vorm gegeven, het bestaat niet in een simpele objectieve gegevenheid en ook niet in een subjectieve betekenisgeving. Omdat betekenis alleen maar in de uitleg wordt gegeven, kunnen we niet anders dan zo’n interpretatie proberen te bevestigen. Daarvoor moeten we een gesprek aanknopen met mensen met andere interpretaties. Maar in zo’n gesprek kan blijken dat de uitleg verkeerd is en dat de ander wel eens gelijk zou kunnen hebben.

De wijze waarop wij in de wereld verstaan, wordt in de filosofie met hermeneutiek aangeduid. Gadamer vat hermeneutiek op als een universeel principe, dat altijd en overal werkzaam kan zijn als het om verstaan van mensenwerk gaat. Hij stelde dat interpreteren bij alle menselijke uitingen in het geding is. Dus niet alleen bij teksten, maar ook bij kunstuitingen en gesprekken tussen mensen. Vanuit zijn nieuwe visie kenmerkt Gadamer het hele menselijk bestaan als hermeneutisch.

Hermeneutiek

Hermeneutiek is een filosofische discipline die al door Homerus werd omschreven als interpretatie van de berichten van de goden aan de mensen. De boodschapper was Hermes. En het sleutelwoord is ‘interpretatie’.
Eeuwen lang was hermeneutiek een methode om oude geschriften te interpreteren, de Bijbel of Romeinse wetboeken bijvoorbeeld. Na de Reformatie en de Verlichting werd het een zelfstandige filosofische wetenschap. In de 19e eeuw werd het al méér dan alleen de kunst van het interpreterend lezen van een tekst, maar werd het de leer van het verstaan of begrijpen van het leven zelf.

In de 20e eeuw werkten Heidegger en Gadamer dat nieuwe uitgangspunt verder uit, en aan Gadamer (1900-2002) komt de eer toe dat hij hermeneutiek tot een universeel principe heeft gemaakt. Hermeneutische discussies zijn gangbaar geworden in de literatuur- en kunstwetenschappen, geschiedeniswetenschap, psychologie en zelfs in
de natuurwetenschappen (na Kuhn & Feyerabend o.a.).

Horizonversmelting

Zijn begrip ‘horizonversmelting’ duidt op het fenomeen dat door een gesprek de tijd en plaatsgebonden horizon van bijvoorbeeld een kunstwerk kan samenvallen met die van de kijker, maar ook van een belevingswereld van de artiest. Hij stelt echter wel terecht dat een onbevooroordeeld ‘verstaan’ niet mogelijk is.

“Zo bestaat er beslist geen verstaan dat vrij zou zijn van alle vooroordelen, hoezeer onze behoefte aan kennis er ook op gericht moet zijn onder de ban van onze vooroordelen uit te komen. In ons hele onderzoek is gebleken dat de zekerheid die het gebruik van wetenschappelijke methoden biedt niet volstaat om waarheid te garanderen. Dat geldt in het bijzonder voor de geesteswetenschappen, wat echter niet betekent dat deze minder wetenschappelijk zouden zijn. Integendeel, uit ons onderzoek is gebleken dat de aanspraak die zij van oudsher maken op een bijzondere, humane betekenis legitiem is dat in hun kennis het eigen zijn van de kenner mede in het spel komt, stelt weliswaar een grens aan de ‘methode’, maar niet aan de wetenschap waar het werktuig van de methode tekortschiet, moet en kan juist een discipline van vragen en onderzoeken, die instaat voor waarheid, uitkomst bieden.”

Een prachtige alinea van Hans-Georg Gadamer in ‘Waarheid en Methode‘.

Hoe begrijpen we de wereld?

Een kunstwerk, maar ook literatuur en zelfs wijzelf maken onderdeel uit van een historisch proces volgens Gadamer. Wij zijn ‘door en door’ in de wereld en is het dus onmogelijk vanuit een objectieve wijze naar de wereld te kijken.

Interpreteren is een vorm van dialogiseren van iets wat je probeert te begrijpen. Interpreteren gaat over hoe wij ons tot de wereld verhouden. Wij kunnen proberen onze horizon te verbreden, maar we zullen nooit alwetend zijn.

De bereidheid om je vooroordelen eventueel bij te stellen, is niet makkelijk, maar zal ons zoveel brengen. Omdat een absoluut standpunt of een absolute waarheid niet bestaat.

Schilderij van Dora Mittenzwei