‘De term ‘onbegrepen’ ziekte kan net zo goed een dwaalspoor zijn’

OPINIE Waarom blijven mensen met een ‘onbegrepen ziekte’ er zo op hameren dat de oorzaak nooit psychisch kan zijn, vraagt Gerhard Hormann zich af. Lichaam en geest zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Mensen die zenuwachtig zijn, worden vaak geplaagd door hoofdpijn. De toneelspeler kotst voor de voorstelling een emmer vol.

Dat er zoveel ‘onbegrepen’ ziekten bestaan, komt vooral doordat mensen – ook artsen – niet begrijpen dat lichaam en geest onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Bovendien willen patiënten zelf vaak liever horen dat er iets medisch met ze aan de hand is, omdat ze het stempel vrezen ‘geestelijk niet in orde te zijn’.

In die zin leverde het interview met ‘Joost’ in de Volkskrant van afgelopen zaterdag meer vragen op dan er beantwoord werden. Joost kampte met zulke ernstige misselijkheidsklachten dat hij kilo’s verloor en uiteindelijk zelfs dood wilde. Artsen stonden voor een raadsel, omdat er geen medische oorzaak – geen virus, geen kanker, geen bacterie – kon worden gevonden. In psychologische hulp had hij geen zin omdat dat volgens hem toch geen zin zou hebben. Het zat immers niet ‘tussen de oren’.

Psychiater aan je bed
Ik ken Joost niet en ik ben geen dokter. Hooguit snap ik als politicoloog iets van de samenleving en van de soms ziekmakende effecten van diezelfde maatschappij die aan iedereen steeds hogere eisen stelt. Wat ik lees – tussen de regels door maar ook feitelijk – is geen verslag van een patiënt met een ‘onbegrepen’ ziekte, maar van iemand die niet snapt dat lichaam en geest onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Ook artsen maken vaak nog dat krampachtige onderscheid: als je medisch niets blijkt te mankeren, krijg je meteen een paar psychiaters aan je bed.

Terwijl het er helemaal niet om gaat of je ‘geestelijk wel of niet in orde bent’ en ook niet of ‘je je aanstelt’. We hebben het vaak zo druk en staan ook zo onder druk dat we dat ene sterfgeval in de familie er simpelweg niet meer bij kunnen hebben. Wie constant op zijn tenen loopt, heeft maar een kleine oneffenheid nodig om te struikelen: alsof je een koorddanser bent die alleen bij windstil weer veilig de overkant weet te halen.

Mensen die zenuwachtig zijn of gespannen, voelen zich vaak misselijk, krijgen last van diarree of worden geplaagd door hoofdpijn. Dat verschijnsel kennen we allemaal, maar we weten tegelijk dat het meestal van voorbijgaande aard is. De toneelspeler die voor de voorstelling een emmer vol kotst, neemt na afloop opgelucht alle bloemen en staande ovaties  in ontvangst. Toch is het belangrijk om hier even bij stil te staan, omdat het onomstotelijk laat zien dat een geestelijke gemoedstoestand kan leiden tot een lichamelijke reactie.

Want hoe vreemd is in dit verband de gedachte dat chronische stress zou kunnen leiden tot vage chronische klachten? Veel mensen hebben gebrekkige zelfkennis, weten niet precies wat hun valkuilen zijn en luisteren onvoldoende naar hun lichaam. Aan elke burnout gaan talloze waarschuwingssignalen vooraf die vaak pas betekenis krijgen als je achterom kijkt en ook alleen als je daarvoor openstaat. Negeer je die signalen of onderschat je die gedurende langere tijd, dan kun je inderdaad ‘ineens’ omvallen en ziek worden zonder dat je zelf door hebt wat de achterliggende oorzaken zijn. Het is dan eenvoudigweg je geest die stopt met het uitzenden van subtiele signalen en keihard aan de noodrem trekt.

Grijs gebied
Hoe vaak komen er niet mensen met hyperventilatie op de intensive care terecht, terwijl ze er zelf heilig van overtuigd zijn dat ze een hartinfarct hebben? Mensen nemen in deze jachtige maatschappij vaak teveel hooi op hun vork en krijgen ook teveel op hun bordje doordat de grenzen tussen werk en privé steeds verder vervagen. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat elke ‘onbegrepen’ ziekte een verborgen burnout is, maar er is nou eenmaal een heel groot grijs gebied tussen medisch en psychisch dat je niet dicht moet gaan zitten definiëren. De term ‘onbegrepen’ ziekte kan troost bieden doordat mensen zich eindelijk begrepen voelen, maar het kan net zo goed een dwaalspoor zijn.

Want stel nou dat je morgen een stevige griep krijgt omdat je weerstand is aangetast als gevolg van stress. Strikt genomen is de diagnose dan simpel en ben je na een week op bed weer op de been. Maar als je geen oog hebt voor de achterliggende oorzaken, kun je de volgende keer iets heel anders en ook iets veel heftigers krijgen. Er zijn genoeg mensen die na een slepend arbeidsconflict fysiek onpasselijk worden als ze in de buurt van hun werk komen. Is dat aanstellerij? Of is dat gewoon een natuurlijke, fysieke afweerreactie van het lichaam, bedoeld om je uit de buurt te houden van de plek die ongezond voor je is? In de oertijd werd ons leven gered door dat soort reflexen, nu komen we als we niet uitkijken in een kliniek voor ‘onbegrepen’ ziekten terecht, omdat we niet snappen wat ons lichaam ons al die tijd duidelijk probeert te maken. We willen liever een pilletje en daarna gewoon weer doorgaan, dan dat we ons afvragen of we – als mens en als maatschappij – wel op de ingeslagen weg door zouden moeten gaan.

^{Gerhard Hormann is schrijver/journalist en politicoloog}